TEQU, ilustracións
 |
| Pedro Sarmiento de Gamboa |
a Rafael Toural Dapoza, xeofísico galego en Chile
Quan pouco estímanse as riquezas
que non son manxar qando hai fame
que non son manxar qando hai fame
Pedro SARMIENTO
Artígo publicado en A NOSA TERRA (nº 1376)
Lembrado no cono Sur, como Ulises de América e Cabaleiro de Galicia, Pedro Sarmiento de Gamboa foi un dos aventureiros máis importantes de todos os tempos. A súa peripecia vital representa un repto para os nosos guionistas cinematográficos, sen necesidade de recorrer a esquemas hollywudenses.
Espírito libre, atraído polo mar até morrer nel. Autentico furavidas e dotado dunha grande formación intelectual. Varios dos seus biógrafos dixeron que foi científico, matemático, inventor, cosmógrafo e sobre todo mareante excepcional. Todo isto é certo, ademais foi necromante e bruxo, e estivo a punto de ser queimado na fogueira en Lima, pola Inquisición coa que tivo varias tirapuxas. Unha delas foi cando Sarmiento sinalou por primeira vez a situación xeográfica de Australia, á que denominou como Terra Grande do Sur.
 |
| Rúbrica |
Até agora, ningún historiador ocupado na súa figura puido determinar a data e lugar do seu nacemento. Para algúns, naceu en Alcalá de Henares, para outros, os menos, en Pontevedra. A data tamén foi fonte de especulación: ¿1530 ou 1532?.
Aquí queremos reivindicar a paternidade galega e constatar que estamos diante do mareante e explorador máis importante da nosa historia.
Galiza, Europa e España
A maioría das fontes indican a orixe española de Sarmiento. Non é certo, naceu en Pontevedra o 18 de agosto de 1530, fillo de Bartolomé Sarmiento e a bilbaína María de Gamboa. O sartego paterno atopase na Basílica pontevedresa de Santa María a Maior, ostentando o escudo dos Fonseca. Da fachada principal deste templo dixo Cunqueiro que a patinara o vento do mar ou a ollada dos que chegaron, en naves, desde afastados portos, coa morriña da vila natal. Aquí sería baptizado o fillo.
 |
| Santa María a Maior. Pontevedra |
Estudiou grego, latín, francés, itálico, matemáticas e cosmografía na Universidade de Lovaina e non en Alcalá de Henares, como creen algúns. Foi condiscípulo e amigo do matemático e astrónomo español, Juan de Rojas e Sarmiento. Descoñecemos se existían lazos de familia.
 |
| Sartego do pai de Sarmiento |
Rematados os seus estudos en Flandres, alí mesmo alistouse para combater en Alemania e en Italia, entre 1550 e 1555.
Con 25 anos partiu cara as Indias, segundo el a buscar como ser aproveitado. Enrolouse nunha Armada que ía a México con novas dotacións militares. Antes de saír, aínda tivo tempo para sacar o título de Piloto da Carreira de Indias, na Casa de Contratación de Sevilla.
México, Guatemala e O Perú
Ao chegar a México, deixa a milicia en canto se decata da grande riqueza cultural dos pobos que estaban a ser sometidos á coroa española, decidindo exploralos pola súa conta.
Percorre as selvas de Guatemala, enchoupándose nas pedras milenarias dos maias, cos que conviviu algún tempo. Máis tarde (1557), fixa a súa residencia en Lima frecuentando ambientes mariñeiros. Realiza varios viaxes polo Pacífico como piloto. Tamén aparella embarcacións que efectuaban travesías clandestinas a España con ouro, prata e pedras preciosas e que non ficaban rexistradas nos asentos oficiais da Coroa. Deste xeito granxeouse a amizade do Vicerrei que o introduce entre a alta sociedade limeña.
Percorre as selvas de Guatemala, enchoupándose nas pedras milenarias dos maias, cos que conviviu algún tempo. Máis tarde (1557), fixa a súa residencia en Lima frecuentando ambientes mariñeiros. Realiza varios viaxes polo Pacífico como piloto. Tamén aparella embarcacións que efectuaban travesías clandestinas a España con ouro, prata e pedras preciosas e que non ficaban rexistradas nos asentos oficiais da Coroa. Deste xeito granxeouse a amizade do Vicerrei que o introduce entre a alta sociedade limeña.
 |
| Derrotando polo Estreito de Magalláns. O. W. Brierly |
Axiña dáse de conta da ignorancia e superficialidade cortesá e bota man dunha das súas habilidades: decide converterse en mago como forma de se gañar o sustento.
Comeza fabricando unha tinta máxica para escreber cartas de amor capaces de entusiasmar ás mulleres (analfabetas a maioría) a quen se dirixían as misivas. Logo inventa uns elos que se habían de mercar por pares. Un para o home e o outro obsequiado á dama desexada, a cal caería desmaiadiña aos seus pés. As artes despregadas por Sarmiento espertaron tal interese e conmoción que todos solicitaban dos seus servicios.
Destes mesteres viviu até que foi requirido polo inquisidor Xerónimo de Loayza, o 2 de decembro de 1564, para lle abrir Causa de Fe pola fama suscitada. Acabado o proceso, Sarmiento abxurou sen maior problema de todo o demandado polo tribunal. O 24 de maio de 1567, foi condenado a reclusión e posterior desterro. Non embargantes, obtivo do inquisidor que lle alzase a reclusión e lle conmutase o desterro, dándolle a cidade de Lima por cárcere. Pouco despois, conseguiría licencia para ir ao Cuzco no que restaba de ano. O anterior fala con claridade da súa intelixencia e xeito.
En novembro deste mesmo ano, embarcase en Lima como segundo do capitán Alvaro de Mendaña para explorar as illas Salomón e dinos: souben de moitas terras incógnitas até min non descubertas, por onde moitos procuraran chimparse e nunca se atreveran. Neste derroteiro sitúa, cartográficamente e por primeira vez, a illa de Australia sen que Avendaña dea creto ás súas observacións, provocando fortes desavenzas entre ambos e sendo denunciado ao seu regreso ante o Santo Oficio, negándolle tamén este, a veracidade da descuberta.
 |
| Capas dos libros de Sarmiento |
O novo Vicerrei, atraído polos seus coñecementos encárgalle participar na Visita Xeral, efectuada entre 1570 e 1575 ao interior do territorio Inca. Estas Visitacións facíanse para xustificar legalmente a conquista dos territorios ocupados. A Sarmiento isto serviralle para afondar no estudo da cultura Inca. Froito desta labor escribirá o libro Historia dos Incas, que non foi publicado até 1906 en Inglaterra. En 1942 apareceu unha edición en Bos Aires, e en España en 2007 (!).
O 7 de agosto de 1579 é condenado de novo, por seguir empregando as súas artes. Está vez a sentencia será unha encomenda: pola experiencia que se sabe ten da mar e das navegacións delas, para que fose a descubrir o Estreito de Magalláns que acababan de sulcar atrevidos piratas estranxeiros, e verlle e medirlle e saber como corre e en que graos está.
No decurso desta expedición e para resolver problemas de navegación, inventa un aparello para medir a distancia angular da lúa ao sol. Sendo o primeiro en determinar a lonxitude no mar desta maneira.
Inglaterra, Francia e o Mar
Á súa volta a España en 1586 e tras o seu segundo derroteiro ao Estreito de Magalláns en busca de axuda para os colonos que non esquecera, é apresado preto das illas Azores por barcos ingleses e logo conducido até Inglaterra. En outubro dese ano é presentado á raíña Isabel coa que mantén unha longa entrevista en latín, por dúas horas e meia. A soberana, abalada pola súa sabedoría outórgalle a liberdade encargándolle unha misión confidencial para Felipe II, que probablemente puidese evitar (Arquivos de Simancas) a desfeita posterior (1588) da Armada Invencíbel.
 |
| Sarmiento a Felipe II solicitando axuda para os colonos |
En decembro, camiño de España e cruzando territorio francés é prendido por hugonotes en Baiona, sendo encadeado baixo a acusación de papista. Mentres se tramita a súa liberación pasará tres anos na cadea. A autoridade real española consideraba moi alto o prezo do seu resgate.
Cando sae en liberdade en 1590 atopase encanecido, sen dentes e tolleito. Morreu no mar fronte á costa de Lisboa, o 17 de xullo de 1592, pouco antes de cumprir os 62 anos. Fora nomeado Almirante e voltaba a marear. Os seus restos mortais están en Sanlúcar de Barrameda (Cádiz).
Derroteiros do Estreito de Magalláns
Esta misión, encomendada pola Audiencia e polo vicerrei, consistiría en erixir no Estreito un par de cidades fortificadas para evitar e protexer a navegación ante os ataques de piratas británicos, que como Drake frecuentaban e utilizaban os seus múltiples canais como refuxio. Para iso, ordena-se-lle o estudo de tan estratéxico paso e que erga Carta Xeográfica para garantir unha navegación segura.
 |
| O Estreito de Magalláns onte e hoxe |
Sarmiento realiza esta exploración entre os anos 1579 e 1580, deixando un rigoroso estudo científico: Viaxes ao Estreito de Magalláns, publicado en 1768. Finalizada a viaxe, pon rumbo a España para dar conta ao rei Felipe II das conclusións do mesmo. Informado o monarca da necesidade de fortificar o Estreito, decide a creación dunha armada a cuxo fronte sitúa como Capitán Xeral, ao español Diego Flores, nomeando a Sarmiento Gobernador e Poboador das novas terras. 18 naves parten de SanLúcar de Barrameda, o 9 de decembro de 1581. A medida que a expedición avanza e as dificultades marítimas aumentan, xorden enfrontamentos entre Sarmiento e Flores. A pesar diso, completamente minguados e con só 4 buques, chegan á embocadura do estreito o 17 de febreiro de 1583. Nese intre, Flores decide abandonar e tornar a España, ao considerar a derrota por estas augas moi perigosa. Sarmiento non se arreda, e penetra unha vez máis no Estreito fundando a primeira cidade naquelas latitudes, con 338 persoas. Durante o inverno, unha treboada arroxa as súas naves ao Atlántico, perdendo así todo contacto cos colonos que fican illados. Acollese en Río de Xaneiro solicitando insistentemente á coroa meios para voltar na súa axuda, sen o conseguir. Todos os colonos menos un pereceron no longo inverno austral por fame e friaxe. O lugar é hoxe coñecido como Porto da Fame.