Manoel Toural Quiroga
TEQU (ilustracións)
TEQU (ilustracións)
 |
| Espádua (Galiza e Spania) |
Cando falamos de Hugo de Santalla referímonos tamén á forma na que se plasmaba a labor intelectual na Europa cristiá no século XII. A súa obra é representativa do mundo sociocultural da súa época: como se desenvolveu, que fins perseguía e a que intereses servía.
Historicamente o intelectual é educado dentro dunha sociedade concreta polas clases dominantes, para entón ser utilizado na perpetuación e consolidación deses mesmos estamentos, mediante a reproducción das constantes ideolóxicas que consolidarán o seu poder o través do controlo social. Salvo raras excepcións, a eleizón e o compromiso do intelectual coas clases empobrecidas non comezaría a desenvolverse até o século XVIII, chegando a materializarse coas reivindicacións e revolucións do século XIX e XX.
O crego Hugo de Santalla é figura representativa dese ilustrado da primeira metade do século XII. Até entón, eran os monxes quen impartían os ensinos dentro das abadías, ocupándose á vez doutras moitas tarefas. Cultivaban a terra, dedicábanse á artesanía e á alquimia, exercían a farmacia e a medicina, facendo mesmo de soldados, administradores e xuíces. Ao mesmo tempo, coa aparición das cidades, serán os primeiros profesores das escolas catedralicias e logo das universidades.
As distintas acepcións do apelido
Historicamente o intelectual é educado dentro dunha sociedade concreta polas clases dominantes, para entón ser utilizado na perpetuación e consolidación deses mesmos estamentos, mediante a reproducción das constantes ideolóxicas que consolidarán o seu poder o través do controlo social. Salvo raras excepcións, a eleizón e o compromiso do intelectual coas clases empobrecidas non comezaría a desenvolverse até o século XVIII, chegando a materializarse coas reivindicacións e revolucións do século XIX e XX.
O crego Hugo de Santalla é figura representativa dese ilustrado da primeira metade do século XII. Até entón, eran os monxes quen impartían os ensinos dentro das abadías, ocupándose á vez doutras moitas tarefas. Cultivaban a terra, dedicábanse á artesanía e á alquimia, exercían a farmacia e a medicina, facendo mesmo de soldados, administradores e xuíces. Ao mesmo tempo, coa aparición das cidades, serán os primeiros profesores das escolas catedralicias e logo das universidades.
As distintas acepcións do apelido
Na primeira parte deste traballo, falábamos das dificultades coas que se atopaba aquel que se achegase á figura de Hugo de Santalla, asentándonos tanto na escaseza de fontes como na dispersión das mesmas. Agora habemos de engadir outro inconveniente: a diversidade de patronímicos cos que se designa a Santalla nos distintos documentos a el atribuídos e que entorpecen aínda máis a labor de investigación.
O estudo máis importante que se fixo en torno á figura do monxe galego Hugo de Santalla é moi antigo. Foi publicado en Nova York en 1911 polo primeiro medievalista estadounidense e asesor do presidente Woodrow Wilson, Charles H. Haskins, na revista The Romanic Review II: The translations of Hugo Sanctallensis. Existe outro estudo máis xenérico onde tamén se reflicte a importancia de Santalla: A Group of arabic-latin translators working in Northern-Spain in the mid-12th Century de C. S. F. Burnett, publicado no Journal of the Royal Asiatic Society no ano 1977.
 |
| Charles H. Haskins en The Romanic Review II (1911) |
Deténdonos só no nome podemos apuntar a posibilidade de que Santalla fose bautizado ou rebautizado tras a súa entrada na abadía de Samos. Probablemente os monxes désenlle o nome de Hugo polas súas aptitudes e intelixencia, atendendo ao significado do hipocorístico de orixe xermánica, é dicir minuciosidade, razón, intelixencia que define a aquele coñecido pola súa sabedoría e lóxica racional. Como curiosidade tamén diremos que un dos corvos que acompañaban ao deus pagán protoxermánico Odin chamábase Hugínn, Pensamento.
A razón desta diversidade onomástica podería estar relacionada por un lado coa moda do momento: os santos máis venerados e os personaxes da nobreza, e polo outro co distinto código ortográfico empregado polos transcritores.
Non será até o século XV cando o Cardeal Cisneros estableza a obrigatoriedade de reflectir nos libros parroquiais o nome e o apelido dos individuos, tanto ao seu nacemento como na súa defunción. Non embargantes, haberá que esperar até o último tercio do século XIX para que o estado lexisle o uso e o carácter hereditario do apelido paterno, fixando a grafía coa creación do Rexistro Civil en 1870.
As razóns para traducir
Durante o século XII o dereito canónico e o dereito feudal, que até entón situábase no plano dos hábitos ("non hai terra sen señor"), acaba de se modelar como corpo normativo nos reinos cristiáns europeos, caracterizando aos primeiros estados. O Estado constituirase criando figuras penais xa existentes. Tipificando e configurando crimes para os reprimir dáse consistencia a si mesmo. As novas institucións estatais dótanse de dubidosas ferramentas probatorias do delicto como a tortura e as diversas "artes" divinatorias transmitidas polo legado árabe desde a antigüidade. Deténdonos un intre, podemos observar que aínda persisten moitas destas prácticas na actualidade.
 |
| Privilegium Imperatoris Afonso VII |
A partir do século X, tras a desintegración do Imperio Carolinxio, son as abadías e os mosteiros os únicos baluartes da civilización. Eclesiásticos como o bispo de Tarazona Miguel Cornel vanse ocupar de regular a moral e a disciplina en todas as ordes da vida social. Por esta razón, os prelados da época contrataran os servizos de tradutores para levar a cabo unha serie de transcricións de obras escritas do árabe ao latín e que servisen como suporte ideolóxico en distintos ámbitos: educativo, xudicial, etc.
 |
| Rota (Rueda de Jalón) |
As traduccións de Santalla
Até o presente son doce os traballos que podemos atribuír con seguranza a Hugo de Santalla. Traducidos, e nalgúns casos comentados por el, son os seguintes manuscritos:
 |
| Tractatus de motibus planetarum |
Sobre a arte de adiviñar feitos futuros individual ou socialmente e facer prediccións meteorolóxicas por meio da escápula dun ovino, coñecida co nome de escadulomancia, chegou até nós a traducción de Santalla: Tractatus de Spatula (1140), do que se conservan dúas copias. Un manuscrito atopase en Oxford (MSS Ashmole 342, s. XIV, folios 38-40) e o outro en París na Bibliotheque Nationale (Lat. 4161, s. XV, folios 68-71). Esta traducción ben pódese ter sido feita da do filósofo árabe ao- Kindi (s. IX): Risala fi ´ ilm al-katif (Tratado sobre a ciencia da espádua) que contén varias referencias á Spania árabe.
Este e outros textos sobre o tema semellan ter tido a súa orixe na Spania musulmana. Os hispanoárabes estableceron analoxías entre o mapa da península e o da espádua de año. Existen códices medievais que debuxan cidades de Spania como Toledo, Córdoba, Xaén ou Sevilla e tamén rexións como Galiza, delimitada pola separación da escápula.
 |
| Geomantiae Nova |
Por outro lado, seria moi probábel que fose Hugo de Santalla quen introducise no mundo cristián o sistema de adiviñación pola area (ilm al-raml) e tamén o que dese o nome de xeomancia á arte de compor figuras xeométricas a partir de puntos e riscas. Nun texto de Isidoro de Sevilla, falando de Varrón, atoparía Hugo vocábulos como hidromancia, aeromancia, piromancia ou xeomancia que máis tarde utilizaría no seu traballo. De xeomancia ocupouse Santalla en dúas ocasións. A primeira no texto Ars Geomantiae e a segunda na Geomantiae Nova.
 |
| De nativitatibus |
Por último traduciu o tratado de alquimia, atribuído a Hermes Trismexisto: Liber de secrete naturae et occulte rerum cause, coñecido tamén como Tabula smaragdina e do que imos a ocuparnos ofrecendo unha traducción do latín ao galego se cadra por primeira vez.