TEQU (ilustracións)
 |
| Hugo de Santalla |
Fixémolo así, pola necesidade
de atopar a verdade
Hugo de Santalla
Se por un lado a lingua é atributo de homoxeneidade dunha comunidade nacional, polo outro a tradución que fixo posíbel a descuberta doutras realidades ao formar parte da comunicación entre os pobos, constitúe unha das ferramentas garantes da igualdade política entre as distintas linguas. Ao longo do tempo, esta actividade deixou tal pegada que foi guieiro para o coñecemento dos progresos materiais da sociedade.
Hugo de Santalla encarna a unha das personalidades máis significativas e á vez descoñecidas da cultura do século XII, ofrecéndonos diversos ángulos para o seu estudo. Nun primeiro achegamento, descóbremos a un dos máis importantes tradutores de textos do árabe ao latín, foi así mesmo alquimista e o primeiro en introducir en Europa a vella tradición ocultista e esotérica da adiviñación procedente de Oriente. Convén resaltar que a actividade de Santalla despregouse un século antes da infundada escola de tradutores de Toledo.
Hugo de Santalla encarna a unha das personalidades máis significativas e á vez descoñecidas da cultura do século XII, ofrecéndonos diversos ángulos para o seu estudo. Nun primeiro achegamento, descóbremos a un dos máis importantes tradutores de textos do árabe ao latín, foi así mesmo alquimista e o primeiro en introducir en Europa a vella tradición ocultista e esotérica da adiviñación procedente de Oriente. Convén resaltar que a actividade de Santalla despregouse un século antes da infundada escola de tradutores de Toledo.
Aproximarnos ao coñecemento deste intelectual e protocientífico de Galicia supón todo un repto, máis aínda cando as fontes dispoñíbeis son mínimas e moi espalladas.
Orixe e educación
O filólogo berciano Ramón Carnicer, un dos poucos autores que indagou nas orixes de Santalla, apuntou a posibilidade de que nacese en terras do Bierzo, baseándose en que o patronímico "Santalla é común no noroeste de España, especialmente en Galiza". Sen abandonar esta mesma liña de investigación, agora sabemos (APT4201) que Hugo de Santalla puido ter nacido o redor do ano 1118, na parroquia lucense do mesmo nome ou noutro lugar do vale de Lóuzara, entre o Courel e o alto do Poio (Pedrafita do Cebreiro) no concello de Samos e berce do poeta Fiz Vergara Vilariño (1953-1997).
Fillo de labregos, ao ficar orfo aos 10 anos foi entregado como pueri oblati para servir e ser educado polos monxes da próxima abadía de Samos, rexentada pola Orde mendicante dos beneditinos. Entre as súas paredes pasara a súa infancia o rei galego Afonso II (760-842) e séculos máis tarde, en 1690, tomaría os hábitos Benito Xerónimo Feixoo (1676-1764). A abadía de Samos situada no denominado camiño francés da rota xacobea atinxiu grande relevo cultural e centro de acollida para peregrinos durante o século XII, tal como recolle a bula papal do ano 1175 de Alexandre III.
 |
| Mosteiro de San Xulián de Samos |
Os monxes beneditinos ordenan as súas actividades de acordo coa Regula Benedicti que ademais de ser un compendio da doutrina evanxélica, contempla a asistencia sanitaria e estipula que a medicina se aplique para "alixeirar a ese outro Cristo paciente que é o enfermo". Así ficou establecida desde moi antigo a tradición monástica de que todo aquel que acudise en busca de caridade e socorro había de ser atendido. A orde Beneditina foi a que máis boticas tivo na península e os seus monxes os que máis contribuíron ao desenvolvemento da ciencia farmacéutica. Aínda que a maioría das boticas beneditinas fan a súa aparición no século XVI, está documentado no século XII a existencia dunha na abadía de Samos, onde os monxes aprendían e practicaban artes como o da alquimia, posuíndo tamén os seus propios hortus e pocionarios.
Os nenos (oblati) que logo íanse converter en novizos eran entregados aos mosteiros para ser instruídos en canto e gramática latina, con finalidade relixiosa e non intelectual. Non embargantes, estes ensinos espertarían nalgúns futuros monxes o interese polo estudo e a investigación de todo tipo de manuscritos, o cal promovería a circulación e a produción tanto de traducións como a creación de novos textos.
Os nenos (oblati) que logo íanse converter en novizos eran entregados aos mosteiros para ser instruídos en canto e gramática latina, con finalidade relixiosa e non intelectual. Non embargantes, estes ensinos espertarían nalgúns futuros monxes o interese polo estudo e a investigación de todo tipo de manuscritos, o cal promovería a circulación e a produción tanto de traducións como a creación de novos textos.
 |
| A recepción dun pueri oblati |
Un século antes, no ano 1075, o bispo de Compostela Diego Páez comezara a construción da catedral románica para cobizar os supostos restos do apóstolo Santiago. Na súa sede o arcebispo Diego Xelmírez consagrará rei de Galiza a Afonso Reimúndez no ano 1111 para continuar coa vella tradición de proclamación dos reis da dinastía sueva. O culto en torno á reliquia irá conformando a rota xacobea establecendo un paulatino e crecente contacto con Europa, mostrando xeitos positivos e negativos. Se por un lado estimula a vida económica e cultural de Galiza, coa presenza de comerciantes e intelectuais procedentes tanto do norte de Europa como da Spania árabe que desenvolverán unha importante rede urbana articulada en torno ao Camiño por outro, a presenza de cabaleiros e monxes cluniacenses, que chegan para reformar a vida relixiosa, suporá a introdución dunha mentalidade intolerante e bélica característica das cruzadas.
No ambiente socio cultural da abadía de Samos, Hugo de Santalla traballa e formase intelectualmente, facendo os seus votos en 1134 con 16 anos. Aquí aprendeu a lingua árabe, a máis importante xunto co latín naquel momento, grazas aos frecuentes contactos con sabios e comerciantes árabes e xudeus ao seu paso por Samos, parte do roteiro xacobeo e unha das portas de acceso a Galiza. En 1137 obtivo o grao de maxister impartindo clases de Lóxica e Teoloxía na abadía até 1144. Neste ano, polos seus coñecementos desprazouse a Tarazona contratado por Miguel Cornel, bispo da localidade entre 1118 e 1151, unha vez conquistado o territorio aos musulmáns polo exército cristián.
O mito acerca das escolas de tradutores
Un dos mitos máis duradeiros presente aínda nos libros de Historia, é o da denominada escola de tradutores de Toledo.
A confusión semella iniciarse na obra Recherches critiques sul l´age et l´origine des traductions latins d'Arístote de Amabel Jourdain, no ano 1819. Aquí emprega o termo college de traducteurs (na páxina 108) para se referir ao fenómeno cultural motivado por unhas circunstancias concretas e que sería orixe, en distintos lugares da península, de toda unha serie de traducións de manuscritos orientais, abranxendo o século X (as primeiras coñecidas) e chegando até o século XIII, co rei Afonso X.
No ambiente socio cultural da abadía de Samos, Hugo de Santalla traballa e formase intelectualmente, facendo os seus votos en 1134 con 16 anos. Aquí aprendeu a lingua árabe, a máis importante xunto co latín naquel momento, grazas aos frecuentes contactos con sabios e comerciantes árabes e xudeus ao seu paso por Samos, parte do roteiro xacobeo e unha das portas de acceso a Galiza. En 1137 obtivo o grao de maxister impartindo clases de Lóxica e Teoloxía na abadía até 1144. Neste ano, polos seus coñecementos desprazouse a Tarazona contratado por Miguel Cornel, bispo da localidade entre 1118 e 1151, unha vez conquistado o territorio aos musulmáns polo exército cristián.
O mito acerca das escolas de tradutores
Un dos mitos máis duradeiros presente aínda nos libros de Historia, é o da denominada escola de tradutores de Toledo.
A confusión semella iniciarse na obra Recherches critiques sul l´age et l´origine des traductions latins d'Arístote de Amabel Jourdain, no ano 1819. Aquí emprega o termo college de traducteurs (na páxina 108) para se referir ao fenómeno cultural motivado por unhas circunstancias concretas e que sería orixe, en distintos lugares da península, de toda unha serie de traducións de manuscritos orientais, abranxendo o século X (as primeiras coñecidas) e chegando até o século XIII, co rei Afonso X.
 | |
| Capa de Recherches... e páx. 108 |
A deficiente tradución do vocábulo college atinxiría grande difusión en toda Europa, en primeiro lugar a través da obra do alemán Valentin Rose e a do francés Joseph-Ernest Renan. En España, a incorrección foi acollida favorablemente, sendo difundida, entre outros e até o presente, por Menéndez Pelayo e Menéndez Pidal.
Moitos foron os autores que teñen discutido a incorrección do termo. En 1942, Ángel González Palencia, na súa biografía sobre o arcebispo Raimundo di que do estudo dos escasos documentos conservados non se desprende "a existencia de tal centro de traducións". Na actualidade, Clara Foz na súa tese publicada en Otawa Le traducteur, l´Eglise et le roi (1998), sinala que "nada indica que existise na capital castelán un espazo propio para as actividades de tradución ou un verdadeiro enderezo dos traballos". Tamén, Julio-César Santoyo, na sección A Idade Meia do libro colectivo Historia da tradución en España (Salamanca, 2004) indica que "[…] nunca houbo unha escola de tradutores en Toledo, nin no século XII co bispo Raimundo, nin no XIII con Afonso X […] se por escola entendemos o que por escola ha de se entender , en calquera das súas acepcións […]"
Até Tarazona e os seu redor chegaron tamén outros estudosos como Hermann de Carintia e Robert de Ketton, para levar a cabo traballos de tradución sobre textos de astronomía, matemáticas, etc. tamén contratados polo bispo Cornel, interesado principalmente na procura do Almaxesto de Claudio Ptolomeo (c. 100 - c. 170).
Moitos foron os autores que teñen discutido a incorrección do termo. En 1942, Ángel González Palencia, na súa biografía sobre o arcebispo Raimundo di que do estudo dos escasos documentos conservados non se desprende "a existencia de tal centro de traducións". Na actualidade, Clara Foz na súa tese publicada en Otawa Le traducteur, l´Eglise et le roi (1998), sinala que "nada indica que existise na capital castelán un espazo propio para as actividades de tradución ou un verdadeiro enderezo dos traballos". Tamén, Julio-César Santoyo, na sección A Idade Meia do libro colectivo Historia da tradución en España (Salamanca, 2004) indica que "[…] nunca houbo unha escola de tradutores en Toledo, nin no século XII co bispo Raimundo, nin no XIII con Afonso X […] se por escola entendemos o que por escola ha de se entender , en calquera das súas acepcións […]"
Até Tarazona e os seu redor chegaron tamén outros estudosos como Hermann de Carintia e Robert de Ketton, para levar a cabo traballos de tradución sobre textos de astronomía, matemáticas, etc. tamén contratados polo bispo Cornel, interesado principalmente na procura do Almaxesto de Claudio Ptolomeo (c. 100 - c. 170).
 |
| Tarazona. Santa Mª Magdalena( s XII) |
Entre 1142 e 1143, Ketton e outros levarían a cabo a primeira tradución do Corán ao latín, ao servizo do abade beneditino de Cluny, Pierre de Montboissier, coñecido como Pierre O Venerábel (1092-1156), que pretendía a refutación do Islam despois de ter viaxado á península para visitar os novos mosteiros cluniacense erguidos ao longo da rota xacobea e raianos coa Spania musulmán. Os tradutores eran contratados tal como confirman as palabras de Pierre O Venerábel": "[…] Saín así en busca de peritos nesa lingua árabe […] Con rogos e moito diñeiro convencinos para que traducisen do árabe ao latín […]"
As traducións
Se semella que nunca existiu unha escola de tradutores, nin en Toledo nin en ningún outro lugar peninsular, a primeira cuestión que é necesario resolver é a seguinte: como un monxe puido haber aprendido lingua árabe no século XII?
Aínda que nestes momentos se ten un coñecemento parcial sobre o traballo desenvolvido polos tradutores medievais na península a partir do século X, que impide que dispoñamos dunha visión de conxunto sobre esta tarefa, está claro que a maior parte das traducións foron difundidas cara Europa e outros reinos cristiáns a través da rota xacobea.
 |
| Manuscritos árabes. BNF |
Durante a Idade Meia o árabe, a semellanza do inglés no presente e do alemán até a II Guerra Mundial e en menor medida o hebreo e o latín, era a lingua principal para a difusión cultural, especialmente para as ciencias, as matemáticas, ou a filosofía. Os períodos de maior actividade e fecundidade na península distribúense entre os séculos XI, XII e XIII. É por esta razón polo que a figura do tradutor cobraría grande relevo nas áreas cristiás. As primeiras traducións que se fan son do árabe ao latín e a partir da segunda metade do século XIII emerxen tamén traducións cara o galego e outras linguas como o provenzal, o catalán ou o castelán.
Nestes séculos Galiza está moi ben situada xeográfica e estratexicamente. Raiana con Al-Andalus, lugar onde se produce a ciencia e se atopan as obras antigas procedentes da rica tradición árabe e dos tratados científicos clásicos que foran vertidos a súa lingua, en oriente, desde finais do século VIII e até o século IX, baixo o mecenado dos califas de Bagdad, como Al-Mamun fundador de Bayt Al-Hikmah (a Casa da Sabedoría) e fillo do poeta e califa Harun Al-Rashid, inspirador da obra As mil e unha noites.
Galiza e outros territorios cristiáns europeos sen actividade científica propia, contaban con tradutores educados nas abadías e nos mosteiros florecentes. Os seus traballos eran difundidos da mesma forma que o románico galego, socialmente construído en torno á rota xacobea. Por esta tarefa e con pleno dereito, debemos considerar a Hugo de Santalla e aos seus coetáneos como os primeiros arabistas coñecidos.
A alquimia e a adiviñación
Durante a Idade Meia e a semellanza da relixión, as artes da alquimia e da adiviñación remontándose ás primeiras civilizacións, gozarían de grande prestixio social. Por exemplo e entre outras, con frecuencia recorreríase á dafnomancia (adiviñación polo loureiro) ou a xeomancia, para determinar a responsabilidade penal na comisión dos delitos.
Nestes séculos Galiza está moi ben situada xeográfica e estratexicamente. Raiana con Al-Andalus, lugar onde se produce a ciencia e se atopan as obras antigas procedentes da rica tradición árabe e dos tratados científicos clásicos que foran vertidos a súa lingua, en oriente, desde finais do século VIII e até o século IX, baixo o mecenado dos califas de Bagdad, como Al-Mamun fundador de Bayt Al-Hikmah (a Casa da Sabedoría) e fillo do poeta e califa Harun Al-Rashid, inspirador da obra As mil e unha noites.
Galiza e outros territorios cristiáns europeos sen actividade científica propia, contaban con tradutores educados nas abadías e nos mosteiros florecentes. Os seus traballos eran difundidos da mesma forma que o románico galego, socialmente construído en torno á rota xacobea. Por esta tarefa e con pleno dereito, debemos considerar a Hugo de Santalla e aos seus coetáneos como os primeiros arabistas coñecidos.
A alquimia e a adiviñación
Durante a Idade Meia e a semellanza da relixión, as artes da alquimia e da adiviñación remontándose ás primeiras civilizacións, gozarían de grande prestixio social. Por exemplo e entre outras, con frecuencia recorreríase á dafnomancia (adiviñación polo loureiro) ou a xeomancia, para determinar a responsabilidade penal na comisión dos delitos.
 | ||||||||||||
| Anaco árabe alquímico (c. s.X). Edgar L. Owen |
Por esta ou outra razón Santalla despregará, en paralelo ao seu labor como tradutor, unha intensa actividade, sobre distintas prácticas de alquimia e de adiviñación, chegando a realizar unha importante síntese en toda unha serie de saberes protocientíficos e predictivos como a astromancia (astroloxía), que calcula a existencia humana e as súas calidades en base á influencia dos astros, medindo distancias entre planetas, ou a súa separación respecto a unha casa (horóscopo), a escapulomancia, predición do futuro por meio da observación da escápula (espádua) dun año, e a xeomancia que a partir de series de puntos e riscas compóñense diversas figuras xeométricas.
Descreberá os dous primeiros tratados coñecidos na antigüidade de xeomancia, exercendo os seus traballos un notábel influxo na cultura cristiá europea da época. Semella ser que traduciu máis dunha ducia de distintos libros, aínda que até o momento só dez podemos identificalos como obra súa, grazas a que están dedicados ao bispo Miguel Cornel.
Descreberá os dous primeiros tratados coñecidos na antigüidade de xeomancia, exercendo os seus traballos un notábel influxo na cultura cristiá europea da época. Semella ser que traduciu máis dunha ducia de distintos libros, aínda que até o momento só dez podemos identificalos como obra súa, grazas a que están dedicados ao bispo Miguel Cornel.