Xusto Mourin López
(texto e ilustracións)
Cando a humanidade segue a reproducir, mediante a celebración os antigos ritos, probabelmente descoñece como se orixinaron os mesmos. Máis aínda, cando a perspectiva tanto histórica como de contido foi modificándose para adaptarse ás novas circunstancias periódicas, que neste intre serán as adecuadas como vehículo da sociedade de consumo.
Tratamos aquí unha das festividades con máis profundo arraigo social, sendo un meio determinante do consumismo na súa forma máis exacerbada: o Nadal. Lonxe da irreverencia, pretendemos facer de guieiro para o lector interesado con dados históricos debidamente contrastados.
Un concepto astronómico: Os solsticios
Se observamos ao longo dun ano o horizonte local vemos que o punto de saída e o do solpor da estrela localizase en puntos diferentes. No hemisferio Norte o solsticio de verán prodúcese o 21 ou 22 de xuño, mentres que o solsticio de inverno é entre o 21 ou 22 de decembro. En ambos casos, tratase dos puntos onde a órbita aparente do Sol atinxe a máxima distancia angular norte e sur en relación ao ecuador celeste. Estes dous momentos marcan respectivamente o comezo da primavera e do inverno, fenómenos causados pola inclinación do eixo terrestre en relación ao plano da órbita ou eclíptica.
Este fenómeno da natureza que provocaba o temor e á vez tamén a esperanza aos home e ás mulleres na antigüidade, non debe entenderse como unha casualidade pero si como unha condición casual, o que o Nadal se celebre na proximidade do solsticio de inverno.
Cando chegaba o solsticio de verán (San Xoán), facíanse cacharelas para aledar ao Sol a deixarse estar e entón, seis meses máis tarde, no solsticio de inverno (o Nadal), no lar colocábase un cepo de carballo para exhortar así o regreso do Sol. Esta era a noite máis longa do ano, momento no cal de novo o astro inicia o seu camiño cara o cénit. O renacentismo solar significaba a chegada da nova luz, e en distintas culturas personificárono co nacemento do Mesías.
O Mesías cristiá
A suposta data do natalicio de Cristo segue sendo un xeroglífico imposíbel de descifrar. Pese a toda a información que o Novo Testamento ofrece como garante do cumprimento da profecía sinalada no Antigo Testamento, o libro fundamental da eséxesis cristiá non dá o dado cardinal, o que calquera cronista e historiador interesado nunca pasaría por alto: a data do nacemento. Sería posíbel, que entón non se cuantificase o paso do tempo? Nada máis lonxe da realidade, como indican as fontes.
Á marxe de calquera discusión, sorprende actualmente ler opinións, tanto en rotativos diarios como en revistas de divulgación, emitidas por persoas de contrastada reputación e prestixio que dedican os seus esforzos a soster unha quimera, pois calquera conclusión nunca pasará de ser simple especulación. De igual maneira, observamos un grande despregamento de cálculos e erudicións astronómicas nun alarde sen igual buscando a feliz coincidencia para establecer unha verdade.
Por exemplo, quén poderá comprobar a veracidade da tese formulada polo físico e profesor británico Colin Humphreys, da Universidade de Cambridge, cando sitúa o nacemento de Cristo entre os días 13 e 27 de abril do ano 5 a. C.? ou cando afirma que a estrela de Belén foi un cometa, cuxa aparición está documentada na china da época (o Halley), visíbel no ceo durante setenta días, o que explicaría cos Magos puidesen seguir a súa estela durante a longa travesía do deserto?
Fai tempo que a ciencia experimental deixou claro que o cometa Halley non foi o corpo celeste que se parou no ceo de Belén e o que guiou o través de máis de 1000 quilómetros de deserto aos Magos, a quen a tradición proclamou como reis. Aínda sendo isto posíbel, Cristo houbese nacido no ano 12 a. C.
Tampouco non é verosímil utilizar a aliñación planetaria rexistrada no ano 7 a. C. entre Saturno e Xúpiter, na constelación de Pisces, para demostrar a existencia da estrela de Belén, por razón de intensidade lumínica. Simbolicamente Xúpiter é considerado como rei dos planetas, Saturno como símbolo dos Mesías e a constelación de Pisces dos xudeus. En calquera caso, o máis importante a ter en conta é que a simple vista o corpo resultante desta aliñación planetaria non houbese pasado de ter unha intensidade semellante á de Venus ao albor.
A simboloxía de magos, pastores e mesías
As claves históricas confundíronse entre os Magos e os pastores que acudiron a Belén. Os primeiros, sacerdotes dunha relixión que despois entroncou coa tradición de Zoroastro, adoraban ao Sol e ademais eran sabios e astrólogos que coñecían e lían no firmamento os cambios e os grandes acontecementos. Os pastores, no críptico linguaxe da simboloxía, representaban ao que todo o ve e na súa calidade de nómades tamén estaban relacionados co Sol. Os distintivos que portaban os faraóns exipcios proviñan do mundo pastoril.
Por outra banda, a estrela de Belén foi unha concesión da Igrexa nacente á influencia do pensamento astrolóxico de magos e pastores. Así se converteu no suceso cósmico que acompañaría o nacemento de case todos os mesías coñecidos, onde tamén é preciso incluír ao Maitreya budista. En todas as tradicións orais a estrela representa un centro de luz, un mundo en formación: nacemento e cambio.
A simboloxía é a única linguaxe valida que explica a confrontación do ser humano coa natureza e por extensión coa divindade. A Igrexa soubo aproveitar en beneficio propio este coñecemento inscrito nos xenes da historia.
A fusión do símbolo
Os fenicios celebraban o solsticio de inverno co espertar do deus Melkart, o Baal-Hammon de babilonios e exipcios. En sánscrito a raíz Cal, que significa ardente, brillante, daría nome aos metais preciosos. Os romanos, entre os séculos I e IV, celebraban a festa máis solemne do culto a Mitra. O derradeiro culto pagán do imperio romano que puxo punto final ao enfrontamento entre o culto solar e o cristianismo foi instituído por Aureliano no ano 274, despois da súa victoria sobre a cidade de Palmira. O 25 de decembro foi declarado como dies natali solis invicti”(día do nacemento do Sol invicto) para celebrar a festa do Deus Solis Invictur”(o Invencíbel Deus Sol). Este mesmo día, pero no ano 350/354 ou 336, segundo a interpretación que se aceite do calendario, Roma celebrou o seu primeiro Nadal cristiá.
Para facilitar a conversión dos romanos ao cristianismo, sen abandonar as súas festividades, o papa Xullo I determinou que o nacemento de Cristo fose introducido nas festas a Saturno. Acontecemento social durante a semana de entrada ao solsticio de inverno que atinxía o seu apoxeo o 25 de decembro. Esta sería a orixe da celebración litúrxica que chegou a Constantinopla no ano 379 e a Antioquía sete anos despois.
Desde entón, a disputa entre os ritos solares e a natividade cristiá sería unha constante histórica. Actualmente o simbolismo dos ritos pagáns mesturase coa celebración do Nadal. Tal é o caso da festa francesa do Nöel, equiparábel á Nadal. Nöel procede dos vocábulos gregos neo (novo) e Hélios (Sol). Celebración do novo Sol ou a nova luz é herdanza directa do culto druídico para conmemorar a noite do solsticio de inverno en torno ao carballo sagrado. Festividade que tamén marcaba a entrada do novo ano solar e na que os druídas recollían o visco; a póla dourada coa que segundo a tradición oral Eneas abriu as portas do inferno, a mesma que os romanos consagraron a Saturno e aquela baixo a cal os franceses se beixan tras recibir o ano novo. Simbolismo substituído noutras culturas polo acevo. O verde do visco, do carballo e do abeto simbolizan tamén o renacer e o nacemento dunha nova luz: o Nöel. Na base etimolóxica do Nadal, a simboloxía e a semellanza fonética atópanse co nome de Noé cuxo significado é o de “salvador dos homes”, mesma atribución dada á figura de Cristo.
Falando de Nöel, non hai que esquecer a outras dúas personaxes de características semellantes: a San Nicolás e a Santa Claus que competen entre si. Tres personaxes nun cuxa orixe real remontase ao paleolítico. Concretamente co culto a unha das divindades pagáns mais antigas, o deus da sexualidade, da fertilidade e da abundancia Cernunnos, representado como un home con cornos de cervo e que máis tarde deu orixe ao Nick, ao Robbin e a moitas outras personaxes da mitoloxía. Na Europa setentrional chamóuselle Claus, mentres que en Occidente a Igrexa adoptou e canonizou a Nick, identificándoo con San Nicolás, arcebispo de Barí famoso por facer regalos aos nenos.
Referencias ao cervo como símbolo sexual podemos atopalas na nosa lírica medieval. Por exemplo na Cantiga de Amigo de Pero Meogo (s. XIII):
- Digades, filha, mha filha velida,
por que tardastes na fontana fria?
(- Vos amores ei)
- Digades, filha, mha filha louçana,
por que tardastes na fria fontana?
(- Vos amores ei)
Tardei, mha mai, na fontana fria,
cervos dó monte a augua volvian;
(Vos amores ei)
Tardei, mha mai, na fria fontana,
cervos dó monte volvian a augua;
(Vos amores ei)
- Mentir, mha filha, mentir por amigo,
nunca vin cervo que volvesse ou riu;
(- Vos amores ei)
- Mentir, mha filha, mentir por amado,
nunca vin cervo que volvess' ou alto;
(- Vos amores ei)
A metáfora simbólica dos cervos revolvendo a auga sinala con claridade unha relación sexual entre home (cervo) e muller (auga). Así mesmo, nalgúns dos nosos petroglifos vemos asociados cervos e círculos concéntricos, posíbel representación do movemento da auga.
Desde os seus inicios, a Igrexa mantivo unha actitude política de coincidencia festiva para gañar adeptos. Así para que os pobos puidesen esquecer os costumes pagáns do pasado, asumiu as súas festividades canonizándoas, revestíndoas co dogma e co consenso eucarístico.
O cofre suevo de Auzón
No British Museum atopase o cofre suevo de Auzón, onde aparecen escenas que encadran un texto escrito en futhorc (alfabeto rúnico). Nunha delas, os Magos ou os Reis Magos, móstranse ante a Virxe e o neno precedidos por un corvo. É Mananman (Llyr ou Lleadiaïth e que Shakespeare convertería no rei Lear), o heraldo por excelencia, o protector dos navegantes, o acompañante de Odín-Wotan e o conselleiro de Merlín. Na estrela errante de Belén, conflúen o seu significado como centro de luz e o simbolismo do corvo como heraldo. Ambos anuncian o mesmo: a festa da luz.
Personaxes, rituais e símbolos conviven hoxe na tradición e no tempo. A memoria atávica da humanidade revive así a parte non racionalizada da existencia, na que as persoas se someten ás pautas impostas pola natureza: o nacemento da luz, a esperanza do renacer, a liberación dos tempos de escuridade. Pouco importa xa que a estrela de Belén fose real ou non, fose unha cometa ou unha aliñación planetaria, e menos aínda se o nacemento de Cristo (na suposición de que houbese algunha vez un Cristo histórico) se producise nunha ou outra data. O certo é que a Natividade acabou por ser común a moitas culturas. É a festa en torno aos símbolos de cada cal e ao final símbolo de todos.
(texto e ilustracións)
 |
| o Nadal 2010. XML |
Cando a humanidade segue a reproducir, mediante a celebración os antigos ritos, probabelmente descoñece como se orixinaron os mesmos. Máis aínda, cando a perspectiva tanto histórica como de contido foi modificándose para adaptarse ás novas circunstancias periódicas, que neste intre serán as adecuadas como vehículo da sociedade de consumo.
Tratamos aquí unha das festividades con máis profundo arraigo social, sendo un meio determinante do consumismo na súa forma máis exacerbada: o Nadal. Lonxe da irreverencia, pretendemos facer de guieiro para o lector interesado con dados históricos debidamente contrastados.
Un concepto astronómico: Os solsticios
Se observamos ao longo dun ano o horizonte local vemos que o punto de saída e o do solpor da estrela localizase en puntos diferentes. No hemisferio Norte o solsticio de verán prodúcese o 21 ou 22 de xuño, mentres que o solsticio de inverno é entre o 21 ou 22 de decembro. En ambos casos, tratase dos puntos onde a órbita aparente do Sol atinxe a máxima distancia angular norte e sur en relación ao ecuador celeste. Estes dous momentos marcan respectivamente o comezo da primavera e do inverno, fenómenos causados pola inclinación do eixo terrestre en relación ao plano da órbita ou eclíptica.
 |
| Solsticio de verán e de inverno. Tau´olunga |
Este fenómeno da natureza que provocaba o temor e á vez tamén a esperanza aos home e ás mulleres na antigüidade, non debe entenderse como unha casualidade pero si como unha condición casual, o que o Nadal se celebre na proximidade do solsticio de inverno.
Cando chegaba o solsticio de verán (San Xoán), facíanse cacharelas para aledar ao Sol a deixarse estar e entón, seis meses máis tarde, no solsticio de inverno (o Nadal), no lar colocábase un cepo de carballo para exhortar así o regreso do Sol. Esta era a noite máis longa do ano, momento no cal de novo o astro inicia o seu camiño cara o cénit. O renacentismo solar significaba a chegada da nova luz, e en distintas culturas personificárono co nacemento do Mesías.
O Mesías cristiá
A suposta data do natalicio de Cristo segue sendo un xeroglífico imposíbel de descifrar. Pese a toda a información que o Novo Testamento ofrece como garante do cumprimento da profecía sinalada no Antigo Testamento, o libro fundamental da eséxesis cristiá non dá o dado cardinal, o que calquera cronista e historiador interesado nunca pasaría por alto: a data do nacemento. Sería posíbel, que entón non se cuantificase o paso do tempo? Nada máis lonxe da realidade, como indican as fontes.
Á marxe de calquera discusión, sorprende actualmente ler opinións, tanto en rotativos diarios como en revistas de divulgación, emitidas por persoas de contrastada reputación e prestixio que dedican os seus esforzos a soster unha quimera, pois calquera conclusión nunca pasará de ser simple especulación. De igual maneira, observamos un grande despregamento de cálculos e erudicións astronómicas nun alarde sen igual buscando a feliz coincidencia para establecer unha verdade.
 |
| A Epifanía. TEQU |
Por exemplo, quén poderá comprobar a veracidade da tese formulada polo físico e profesor británico Colin Humphreys, da Universidade de Cambridge, cando sitúa o nacemento de Cristo entre os días 13 e 27 de abril do ano 5 a. C.? ou cando afirma que a estrela de Belén foi un cometa, cuxa aparición está documentada na china da época (o Halley), visíbel no ceo durante setenta días, o que explicaría cos Magos puidesen seguir a súa estela durante a longa travesía do deserto?
Fai tempo que a ciencia experimental deixou claro que o cometa Halley non foi o corpo celeste que se parou no ceo de Belén e o que guiou o través de máis de 1000 quilómetros de deserto aos Magos, a quen a tradición proclamou como reis. Aínda sendo isto posíbel, Cristo houbese nacido no ano 12 a. C.
Tampouco non é verosímil utilizar a aliñación planetaria rexistrada no ano 7 a. C. entre Saturno e Xúpiter, na constelación de Pisces, para demostrar a existencia da estrela de Belén, por razón de intensidade lumínica. Simbolicamente Xúpiter é considerado como rei dos planetas, Saturno como símbolo dos Mesías e a constelación de Pisces dos xudeus. En calquera caso, o máis importante a ter en conta é que a simple vista o corpo resultante desta aliñación planetaria non houbese pasado de ter unha intensidade semellante á de Venus ao albor.
A simboloxía de magos, pastores e mesías
As claves históricas confundíronse entre os Magos e os pastores que acudiron a Belén. Os primeiros, sacerdotes dunha relixión que despois entroncou coa tradición de Zoroastro, adoraban ao Sol e ademais eran sabios e astrólogos que coñecían e lían no firmamento os cambios e os grandes acontecementos. Os pastores, no críptico linguaxe da simboloxía, representaban ao que todo o ve e na súa calidade de nómades tamén estaban relacionados co Sol. Os distintivos que portaban os faraóns exipcios proviñan do mundo pastoril.
Por outra banda, a estrela de Belén foi unha concesión da Igrexa nacente á influencia do pensamento astrolóxico de magos e pastores. Así se converteu no suceso cósmico que acompañaría o nacemento de case todos os mesías coñecidos, onde tamén é preciso incluír ao Maitreya budista. En todas as tradicións orais a estrela representa un centro de luz, un mundo en formación: nacemento e cambio.
 |
| Rexistro do Halley (164 a. C.). British Museum |
A simboloxía é a única linguaxe valida que explica a confrontación do ser humano coa natureza e por extensión coa divindade. A Igrexa soubo aproveitar en beneficio propio este coñecemento inscrito nos xenes da historia.
A fusión do símbolo
Os fenicios celebraban o solsticio de inverno co espertar do deus Melkart, o Baal-Hammon de babilonios e exipcios. En sánscrito a raíz Cal, que significa ardente, brillante, daría nome aos metais preciosos. Os romanos, entre os séculos I e IV, celebraban a festa máis solemne do culto a Mitra. O derradeiro culto pagán do imperio romano que puxo punto final ao enfrontamento entre o culto solar e o cristianismo foi instituído por Aureliano no ano 274, despois da súa victoria sobre a cidade de Palmira. O 25 de decembro foi declarado como dies natali solis invicti”(día do nacemento do Sol invicto) para celebrar a festa do Deus Solis Invictur”(o Invencíbel Deus Sol). Este mesmo día, pero no ano 350/354 ou 336, segundo a interpretación que se aceite do calendario, Roma celebrou o seu primeiro Nadal cristiá.
 | |
| Aureliano na toma de Palmira. Classical Numismatic Inc. |
Para facilitar a conversión dos romanos ao cristianismo, sen abandonar as súas festividades, o papa Xullo I determinou que o nacemento de Cristo fose introducido nas festas a Saturno. Acontecemento social durante a semana de entrada ao solsticio de inverno que atinxía o seu apoxeo o 25 de decembro. Esta sería a orixe da celebración litúrxica que chegou a Constantinopla no ano 379 e a Antioquía sete anos despois.
Desde entón, a disputa entre os ritos solares e a natividade cristiá sería unha constante histórica. Actualmente o simbolismo dos ritos pagáns mesturase coa celebración do Nadal. Tal é o caso da festa francesa do Nöel, equiparábel á Nadal. Nöel procede dos vocábulos gregos neo (novo) e Hélios (Sol). Celebración do novo Sol ou a nova luz é herdanza directa do culto druídico para conmemorar a noite do solsticio de inverno en torno ao carballo sagrado. Festividade que tamén marcaba a entrada do novo ano solar e na que os druídas recollían o visco; a póla dourada coa que segundo a tradición oral Eneas abriu as portas do inferno, a mesma que os romanos consagraron a Saturno e aquela baixo a cal os franceses se beixan tras recibir o ano novo. Simbolismo substituído noutras culturas polo acevo. O verde do visco, do carballo e do abeto simbolizan tamén o renacer e o nacemento dunha nova luz: o Nöel. Na base etimolóxica do Nadal, a simboloxía e a semellanza fonética atópanse co nome de Noé cuxo significado é o de “salvador dos homes”, mesma atribución dada á figura de Cristo.
Falando de Nöel, non hai que esquecer a outras dúas personaxes de características semellantes: a San Nicolás e a Santa Claus que competen entre si. Tres personaxes nun cuxa orixe real remontase ao paleolítico. Concretamente co culto a unha das divindades pagáns mais antigas, o deus da sexualidade, da fertilidade e da abundancia Cernunnos, representado como un home con cornos de cervo e que máis tarde deu orixe ao Nick, ao Robbin e a moitas outras personaxes da mitoloxía. Na Europa setentrional chamóuselle Claus, mentres que en Occidente a Igrexa adoptou e canonizou a Nick, identificándoo con San Nicolás, arcebispo de Barí famoso por facer regalos aos nenos.
Referencias ao cervo como símbolo sexual podemos atopalas na nosa lírica medieval. Por exemplo na Cantiga de Amigo de Pero Meogo (s. XIII):
 |
| Biblioteca Nacional de Lisboa |
- Digades, filha, mha filha velida,
por que tardastes na fontana fria?
(- Vos amores ei)
- Digades, filha, mha filha louçana,
por que tardastes na fria fontana?
(- Vos amores ei)
Tardei, mha mai, na fontana fria,
cervos dó monte a augua volvian;
(Vos amores ei)
Tardei, mha mai, na fria fontana,
cervos dó monte volvian a augua;
(Vos amores ei)
- Mentir, mha filha, mentir por amigo,
nunca vin cervo que volvesse ou riu;
(- Vos amores ei)
- Mentir, mha filha, mentir por amado,
nunca vin cervo que volvess' ou alto;
(- Vos amores ei)
A metáfora simbólica dos cervos revolvendo a auga sinala con claridade unha relación sexual entre home (cervo) e muller (auga). Así mesmo, nalgúns dos nosos petroglifos vemos asociados cervos e círculos concéntricos, posíbel representación do movemento da auga.
Desde os seus inicios, a Igrexa mantivo unha actitude política de coincidencia festiva para gañar adeptos. Así para que os pobos puidesen esquecer os costumes pagáns do pasado, asumiu as súas festividades canonizándoas, revestíndoas co dogma e co consenso eucarístico.
O cofre suevo de Auzón
No British Museum atopase o cofre suevo de Auzón, onde aparecen escenas que encadran un texto escrito en futhorc (alfabeto rúnico). Nunha delas, os Magos ou os Reis Magos, móstranse ante a Virxe e o neno precedidos por un corvo. É Mananman (Llyr ou Lleadiaïth e que Shakespeare convertería no rei Lear), o heraldo por excelencia, o protector dos navegantes, o acompañante de Odín-Wotan e o conselleiro de Merlín. Na estrela errante de Belén, conflúen o seu significado como centro de luz e o simbolismo do corvo como heraldo. Ambos anuncian o mesmo: a festa da luz.
 |
| A dereita os Magos, o corvo, a Virxe e neno. British Museum |
Personaxes, rituais e símbolos conviven hoxe na tradición e no tempo. A memoria atávica da humanidade revive así a parte non racionalizada da existencia, na que as persoas se someten ás pautas impostas pola natureza: o nacemento da luz, a esperanza do renacer, a liberación dos tempos de escuridade. Pouco importa xa que a estrela de Belén fose real ou non, fose unha cometa ou unha aliñación planetaria, e menos aínda se o nacemento de Cristo (na suposición de que houbese algunha vez un Cristo histórico) se producise nunha ou outra data. O certo é que a Natividade acabou por ser común a moitas culturas. É a festa en torno aos símbolos de cada cal e ao final símbolo de todos.