(texto e ilustracións)
 |
| O coello de fentos |
En memoria de Doña Silvina (1917-2010)
que contaba esta e outras historias
A transmisión oral permitiu que pequenos fragmentos dunha tradición haxan pervivido ao longo do tempo. A manifestación cultural a través da palabra é a primeira e ás veces a única forma que temos para poder recibir e expresar coñecementos e ideas.
A tradición oral, a miúdo foi considerada como algo subxectivo e por conseguinte pouco fiábel para poder codificar a información recollida. Non embargantes, partindo da base de que todo contido escrito depende do contexto persoal, ideolóxico, socioeconómico, político... desde o cal nos situamos, onde está a obxectividade?
Á marxe destas aseveracións, na oralidade atopamos un valor intrínseco: o de servir como canle de comunicación para a perpetuación de saberes que doutro modo se perderían no silencio dos tempos, desaparecendo así todo un cúmulo significativo de identidades, memorias, aprendizaxes, éxitos e derrotas.
Grazas á tradición oral, resgatamos a un animal fantástico que dentro da nosa mitoloxía formaría parte dos denominados “animais vexetais”. Rastrexando nas fontes literarias e etnográficas do noso país non atopamos ningunha referencia relacionada coa nosa personaxe: a lebre de fentos.
Descoñecemos como xurdiron moitas das fabulacións que foron embebendo o carácter, a onomástica e a toponimia de cada sitio, sendo pezas clave para a conservación da memoria colectiva mediante o enxeño e a sabedoría popular.
Animais vexetais
Até meados do século XVII, naturalistas e viaxeiros pensaban que certos animais tiñan orixe vexetal: gansos que medraban nas pólas das árbores, años no interior dos froitos e a mandrágora unha raíz con forma humana. A ciencia desvelou todas estas incógnitas confinándoas ao ámbito da mitoloxía.
 |
| Tapicería s. XV inspirada no Physiologus |
Durante a Idade Meia, principalmente no seu período final ou gótico, o imaxinario colectivo poboouse de criaturas monstruosas e extravagantes onde o limite entre mito e realidade resultaba moi difuso. Tanto as clases populares como as aristocráticas sumidas na ignorancia e na superstición, así como tamén as cultas do clero, todas elas crían na existencia de semellantes seres, posto que os autores clásicos así o consignaran.
As orixes do simbolismo animal e vexetal hai que busca-las no fetichismo totémico e na zoolatría. A cultura clásica fálanos desto na obra de Aristóteles e na de Plinio “o Vello”. Particularmente en dous libros, o primeiro Hyerogliphica, atribuído ao gramático Horapolo (s. V), onde se vale do simbolismo exipcio. O segundo Physiologus, anónimo composto en Alexandría entre os séculos II e IV e traducido ao latín cara o ano 400. En moitas enciclopedias medievais e textos como Etymologiae de Isidoro de Sevilla, atópanse múltiples alusións relacionadas con esta obra que exercería unha grande influencia durante séculos no pensamento e no simbolismo relixioso. Ambas serian predecesoras dos bestiarios medievais dos séculos XII e XIII.
O mundo da arte distingue entre animais naturais e animais fabulosos. A súa clasificación alegórica corresponde cos catro elementos: o parrulo, a ra ou o peixe áchanse en relación coa auga e son símbolos tanto da orixe como da renovación. Os dragóns e as serpentes, son-o da auga e da terra e mesmo do lume. Os reptes da terra, as aves do ar e os mamíferos, polo seu sangue quente, son-o do lume.
Animais naturais como o cabalo, o xabaril, o lobo e o touro, moi posíbelmente resultasen escollidos pola súa agresividade ou pola súa beleza. Os chamados fabulosos como o basilisco, a lamia, o minotauro, a serea, o unicornio ou o dragón, probabelmente foron suxeridos polo achado de esqueletos fosilizados doutros animais que ficaron estancados na cadea evolutiva.
Na arte do románico, aparecen con frecuencia bois, pavos reais, galos, lagostas, lebres, etc., inspirados nas “Sagradas Escrituras” e nos escritos patrísticos. Coñecida é a simboloxía do año, a pomba e o peixe no cristianismo.
Fentos e lebres
A través dos tempos os fentos foron considerados herbas máxicas e serviron de amuleto protector no medievo. Nos Ancares e no Bierzo, aínda hoxe son unha planta talismá temida polo demo.
Algunhas mitoloxías europeas din que os fentos outorgan poderes aos seus portadores para derrotar con facilidade aos trasnos, cumprir desexos, desentrañar segredos e sobredito para interpretar a lingua das árbores.
 |
| Lomografía de fentos (arq. TEQU) |
A lebre e o coello, antes de formar parte da iconografía cristiá, constituían un arquetípico asociado ao luar, á fertilidade, á lonxevidade e ao florecemento.
Desde o antigo Exipto, dentro do folclore europeo e até o século XVIII, existía a crenza de que a lebre era andróxena, pudendo mudar a vontade de xénero. Dentro do mito celta, lebres e coellos eran alimento prohibido pola súa conexión coas divindades femininas. En Irlanda dicíase que comer carne destes animais equivalía comerse á avoa ou á nai.
Para a mitoloxía grecorromana, a lebre representaba a abundancia, o desexo e o erotismo. Na súa Historia Natural, Plinio xa recomendaba comer lebre como remedio tanto para a esterilidade como para aumentar o atractivo sexual, alomenos durante un período de 9 días.
Para a mitoloxía grecorromana, a lebre representaba a abundancia, o desexo e o erotismo. Na súa Historia Natural, Plinio xa recomendaba comer lebre como remedio tanto para a esterilidade como para aumentar o atractivo sexual, alomenos durante un período de 9 días.
En Europa coa adopción do cristianismo, o significado cultural da lebre e do coello, até ese momento vencellados a vellas divindades sensuais, pasarían a formar parte da bruxería e ser contemplados, desde entón como símbolos da tolemia pola forma “salvaxe” de aparearse.
 |
| Madona con coello (Tiziano) |
A pesar de estar asociados coa fertilidade e coa sexualidade, os pintores do Renacentismo recorrerían á imaxe do coello branco para transmitir un significado moi diferente: a castidade e a pureza.
Baseada na antiga crenza do hermafroditismo da lebre, agora pensábase que a femia podía concibir sen contacto co macho da súa especie, polo que trataríase dunha concepción virxinal. Tímidos coellos brancos aparecen en pinturas da época onde se representa a figura da Virxe e o Neno como na Madona con coello (1530) de Tiziano.
Desde o seu pasado milenario, a tradición oral galega contou con innumerábeis aedos anónimos e populares. Espallados polo noso territorio e sen saber ler nin escreber a maioría, estes contistas transmitiron, de boca en boca e de xeración en xeración, as súas narracións que recollidas polos compiladores perpetuaron a memoria colectiva nas páxinas dos libros, pasando así da oralidade á escritura e salvando a rica tradición popular que doutro xeito sucumbiría no tempo e no esquecemento.
Nalgunhas parroquias do Parque Natural das Fragas do Eume e noutras da bisbarra dos Ancares lucenses, como a aldea de Vale, contáronnos, que en tempos e sempre ao solpor, na fonte onde os mozos e as mozas ían para encher as súas sellas de auga, acostumaba aparecerse a lebre de fentos. A súa presencia só se manifestaba mentres uns e outros permanecían xuntos. Todos dicían ficar embelecados até que a lebre desaparecía. Din que tamén era frecuente ver a estes animais apareados, brincando e retouzando polos soutos próximos.
 |
| A fonte de Vale (Lugo) |
Estes testemuños orais ben puidesen ser o eco de antigos ritos pagáns dedicados ao solsticio de primavera e verán, en honra aos deuses da vexetación e da fertilidade. Os xovens expresaban estes ritos percorrendo as aldeas, cantando cancións e adornando cada casa con ramos de loureiro. Polas noites, acendían grandes fogueiras ante as que danzaban en círculo, saltando a través do lume e finalmente copulando. Confeizoaban grilandas de fentos, planta sagrada nestas celebracións, coas que as mulleres baterían a superficie dos ríos antes do baño nocturno, cumprindo así co ritual da fertilidade.
O Codex Calixtinus (libro V, cap. III ed, ANT páx. 472) menciona como vila de paso dos peregrinos a Compostela o lugar de Leboreiro, Campus Leporarius, do que erroneamente se ten dito que “a causa da grande cantidade de lebres que criaban nos seus contornos”. Non embargantes, aquí atopámonos diante da lembranza do vello culto as criaturas femininas das augas e que logo sería adaptado polo cristianismo. De tal xeito acomodou unha nova lenda: a aparición de Santa María de Leboreiro. Contase que nunha fonte da que manaban arumes incomparábeis, aparecéuselles aos veciños a imaxe da Virxe e a pesar de querer trasladala á parroquia, a Virxe sempre volvía á fonte para bañarse nela.
 |
| Sella |
Á súa vez, a orixinalidade heterodoxa do priscilianismo puido ter contido tamén estas prácticas. En Treveris, no ano 385 Prisciliano e os seus seguidores foron acusados de heréticos argumentando para a súa condena facer uso da maxia, consagrar a eucaristía con leite e uvas, administrar herbas abortivas, practicar a astroloxía cabalística e manter xuntanzas nocturnas con mulleres en covas, bosques ou villae, sendo a danza unha parte importante da liturxia.
Nas actas do sínodo celebrado en Toledo no ano 400 consta que once dos doce bispos de Gallaecia eran seguidores de Prisciliano. A súa doutrina sobrevivirá principalmente no entorno rural galego, de tal forma que no IV Concilio de Toledo, a finais do século VII, aínda se condenaba como lacra priscilianista a negación do clero galego a cortarse o cabelo.
A nivel máis xeral, a igrexa cristiá reelaboraría na figura de Xan “O Bautista” o ritual para ofrendar aos deuses da fertilidade, asociados á medra das plantas e da recolección.